Tinten van geluid (2)
18 oktober 2017Over de stemmen in Lichtblauw, klankkleur en karakter.
Driedelige blogserie over het schrijven van Lichtblauw, een radiohoorspel (30 minuten) in opdracht van het Letterenfonds en omroep AVROTROS.
In de futuristische dystopische vertelling Lichtblauw (speelt zich af in 2030) staat Nederland door een overstroming volledig onder water. Schreef ik over de namen van kleuren, vandaag wil ik stilstaan bij de stem. De menselijke stem, zijn klank en karakter. Het timbre. De verschillen tussen stemmen en wat dat met een radioluisteraar doet. Herkenning: hey, jij klinkt als ik. Herinneringen: zo klonk mijn vader. Een lage mannenstem die bovendien sloom en statig tot ons spreekt, roept andere associaties op dan een klaar kinderstemmetje. Een stem is gekoppeld aan een lichaam, verraadt sekse, maatschappelijke status. Vooralsnog want de consensus verschuift de laatste tijd in hoog tempo. Los van wat een acteur of actrice met zijn of haar stem doet, is de ‘vorm’ van de stem is min of meer een gegeven, al kun je door training de basis behoorlijk oprekken, je repertoire als (stem) acteur uitbreiden.
Ik schakel snel over naar een praktisch register. De overwegingen van een maker, mijn persoonlijke voorkeuren. En dit alles zit samengebald in de vraag: wat voor stemmen waren nodig om de wereld van Lichtblauw in beweging te brengen en tot leven te wekken?
Lichtblauw draait om een vijftal studenten en een spion. Binnen een militant corpsballerig milieu klinken mannenstemmen en vrouwenstemmen, en deze ontsteken op hun eigen manier verschillende velden van verwachting bij de luisteraar. De context van het drama is het wachten op de nieuwe leider, een jonge student, nauwelijks losgeweekt van zijn moeder, maar een jongen met een onmiskenbare wrede inslag. Hij weet wie hij is, maar weet nog niet waarom. Bravoure en twijfel moet blijken uit zijn spel, en zijn stem. Regie, casting, traditie, verwachting. Hoe moeten deze studentikoze stemmen klinken? Schor van het brallen, geaffecteerd en onverschillig? Zal de gemiddelde radioluisteraar zich wel willen identificeren met dit soort studenten? Of blijft de kleine kluit aan personages een ongrijpbare groep dat met gebral en seksistische mores op gepaste afstand blijft? Dan kan je er als luisteraar lekker op los projecteren en zal jouw vooroordeel de ervaring snel overschaduwen.Met stemmen (en tekst, geluidseffecten, muziek) kun je een bijzondere en tegelijkertijd uitermate herkenbare wereld oproepen. De pijlers zijn sociale klasse, ras, leeftijd, sekse. Wanneer je personages slechts kunt horen en niet kunt zien, moeten ze meteen van elkaar zijn te onderscheiden zijn, wil de luisteraar het zonder al te veel extra inspanningen kunnen volgen. Daar zijn technieken voor, en trucs. Tegenstellingen tijdens dialogen, de karakteristieken die ik net al schetste, grote contrasten gebruiken, subtiele als het fundament eenmaal is gelegd. Elkaar regelmatig bij de voornaam laten aanspreken. Variaties in register. Een andere vraag die ik mezelf als prille hoorspelscenarist stelde was: waarom is een lichaamsloze stem ergens spannender dan wanneer je een persoon van top tot teen voor je ziet? Ik maak even een zijstapje; denk eens aan de momenten dat je iemand van een helpdesk moest bellen omdat je computer stuk was, en aan de andere kant van de lijn klonk een vriendelijke vrouwenstem die je meteen op je gemak stelde. Hoe zou dat komen? Juist door de afwezigheid van het lichaam, kan de stem van de ander makkelijker binnendringen. Ik moet meteen toevoegen dat verwachting en ervaring een enorme rol spelen in de receptie van een stem. Bovendien zijn we geconditioneerd in archetypen, hoeveel genderfluïde ontwikkelingen er nu in rap tempo volgen, ik vrees dat de archetypische wetten ons lang zullen blijven achtervolgen. Hoe wil je dat iemand klinkt zodat hij/zij boven het archetypische uitstijgt? Want dan pas, denk ik, kan er iets spannend gebeuren, een uitwisseling tussen het gehoorde, de spelende stemmen, en de luisteraar, op de bank met een biertje, of in de auto op een donkere provinciale weg.
In Lichtblauw draait het verhaal om twee jonge mensen, Lieuwe en Reina, die gevangen zitten in een strenge maatschappelijke structuur en binnen het dystopia waarin ze door mij als schrijver zijn geplaatst een jeugdig optimisme moeten hooghouden. Meer vertel ik niet. Spoiler alert!
Je kunt verliefd worden op een stem. Je veilig voelen. Bang worden voor. Stiekem hoop ik dat het hoorspel meer vermag dan ik aanvankelijk dacht. Want is het niet intiemener en intenser wanneer je iemand hoort en niet ziet?
Het derde en laatste blog over het schrijven van dit hoorspel verschijnt rond 6 november
De uitzending van Lichtblauw op radiozender NPO1 is op een vrijdagavond (laat) tussen 11 november en 17 december. Met Anna Raadsveld als Reina en Matthijs van de Sande Bakhuyzen als Lieuwe. Regie: Yentl van Stokkum.